Hiện đại hóa tầm nhìn từ không gian: Hành trình xây dựng khung pháp lý mới cho hoạt động viễn thám tại Việt Nam

Hiện đại hóa tầm nhìn từ không gian: Hành trình xây dựng khung pháp lý mới cho hoạt động viễn thám tại Việt Nam

Trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ, công nghệ viễn thám đã vượt qua vai trò của một công cụ quan sát đơn thuần để trở thành một công nghệ chiến lược, cốt lõi cho sự phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh. Nhận thức rõ điều này, Việt Nam đang tiến hành một cuộc cải cách pháp lý quan trọng: xây dựng Nghị định mới thay thế Nghị định số 03/2019/NĐ-CP. Quá trình này không chỉ là một bản cập nhật văn bản pháp quy mà còn là một nỗ lực tái định hình toàn diện cách tiếp cận, quản lý và thúc đẩy một lĩnh vực công nghệ cao đầy tiềm năng.

1. Sự cấp thiết phải thay đổi: Khi Nghị định 03/2019 không còn theo kịp thực tiễn

Được ban hành vào năm 2019, Nghị định số 03/2019/NĐ-CP đã bước đầu tạo ra hành lang pháp lý cần thiết, thúc đẩy các hoạt động viễn thám trong nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên, chỉ sau vài năm, sự phát triển như vũ bão của công nghệ toàn cầu đã khiến Nghị định này bộc lộ nhiều hạn chế lớn.

Bối cảnh công nghệ thế giới đã thay đổi chóng mặt. Các vệ tinh thế hệ mới, từ vệ tinh địa tĩnh (GEO) đến các chùm vệ tinh quỹ đạo thấp (LEO), cung cấp dữ liệu với tần suất và độ phân giải chưa từng có. Sự bùng nổ của các chương trình "dữ liệu mở" như Sentinel của châu Âu, cùng với sự trỗi dậy của các nền tảng điện toán đám mây và trí tuệ nhân tạo (AI) như Google Earth Engine, đã tạo ra một kỷ nguyên mới trong việc khai thác thông tin từ không gian.

Trước bối cảnh đó, Nghị định 03/2019 đã trở nên "lỗi thời" ở nhiều khía cạnh cốt lõi:

• Khái niệm lạc hậu: Các định nghĩa then chốt như "dữ liệu ảnh viễn thám" trở nên quá hẹp, không bao quát được các dạng dữ liệu số hiện đại như radar, laser, đo cao vệ tinh, hay các chỉ số chuyên ngành (NDVI, độ ẩm đất) không thể hiện dưới dạng hình ảnh.
• Thiếu kết nối và chia sẻ dữ liệu: Nghị định cũ chưa có quy định bắt buộc về việc kết nối, chia sẻ dữ liệu giữa các cơ sở dữ liệu, tạo ra tình trạng manh mún, thiếu đồng bộ. Điều này đặc biệt cản trở việc xây dựng các bộ dữ liệu lớn để huấn luyện các mô hình AI, vốn là xu thế bắt buộc hiện nay.
• Quy định về ứng dụng còn sơ sài: Hoạt động ứng dụng viễn thám chỉ được liệt kê một cách khái quát, thiếu cơ sở pháp lý vững chắc để ban hành các quy chuẩn kỹ thuật, định mức kinh tế, và khuyến khích các hoạt động giám sát chuyên sâu.
• Chưa mở cửa cho kinh tế tư nhân: Nghị định chưa có quy định cụ thể để khuyến khích và điều chỉnh hoạt động của các tổ chức, cá nhân, đặc biệt là khu vực tư nhân, tham gia vào lĩnh vực viễn thám, từ xây dựng hạ tầng đến cung cấp dịch vụ.

Nhận thức được những bất cập này, cùng với yêu cầu thể chế hóa các chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước về đột phá công nghệ, chuyển đổi số và phát triển kinh tế tư nhân (như Nghị quyết số 57-NQ/TW, Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị), Chính phủ đã giao nhiệm vụ cho Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) "Nghiên cứu rà soát, đề xuất sửa đổi, bổ sung Nghị định số 03/2019/NĐ-CP". Ban đầu, nhiệm vụ được xác định là xây dựng một nghị định sửa đổi, bổ sung. Tuy nhiên, quá trình rà soát cho thấy số lượng điều khoản cần thay đổi vượt quá một phần hai tổng số điều của nghị định cũ. Theo quy định của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, việc xây dựng một Nghị định thay thế hoàn toàn là giải pháp hợp lý và cần thiết để đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất và toàn diện.

Hình: ảnh cơn bão số 10

2. Hành trình soạn thảo: Một quy trình lắng nghe và điều chỉnh liên tục

Quá trình xây dựng dự thảo Nghị định thay thế được Bộ Nông nghiệp và Môi trường (cơ quan chủ trì soạn thảo) triển khai một cách bài bản, tuân thủ chặt chẽ các quy định của pháp luật.

1. Thành lập cơ cấu soạn thảo: Một Tổ soạn thảo đã được thành lập vào ngày 08/5/2025, quy tụ các chuyên gia, nhà quản lý từ các đơn vị liên quan để bắt đầu quá trình nghiên cứu và xây dựng.
2. Lấy ý kiến rộng rãi: Dự thảo Nghị định đã được đưa ra lấy ý kiến một cách toàn diện. Ngày 23/6/2025, Bộ đã gửi công văn chính thức đến các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và các địa phương. Đồng thời, hồ sơ dự thảo cũng được đăng tải công khai trên Cổng thông tin điện tử của Chính phủ và của Bộ để lấy ý kiến rộng rãi từ các tổ chức, cá nhân. Tổng cộng, Bộ đã nhận được 47 ý kiến góp ý cho dự thảo.
3. Thẩm định của Bộ Tư pháp: Đây là bước kiểm tra pháp lý quan trọng. Ngày 05/9/2025, hồ sơ dự thảo được gửi đến Bộ Tư pháp để thẩm định. Một Hội đồng thẩm định đã được thành lập và tổ chức phiên họp vào ngày 18/9/2025 với sự tham gia của đại diện từ nhiều cơ quan trọng yếu như Văn phòng Quốc hội, Văn phòng Chính phủ, các Bộ Tài chính, Quốc phòng, Công an, Khoa học và Công nghệ.
4. Tiếp thu và giải trình: Dựa trên Báo cáo thẩm định số 451/BCTĐ-BTP ngày 29/9/2025 của Bộ Tư pháp, cơ quan chủ trì soạn thảo đã tiến hành rà soát, tiếp thu, chỉnh sửa và hoàn thiện dự thảo Nghị định, đồng thời lập báo cáo giải trình chi tiết về những nội dung đã tiếp thu và cả những nội dung giữ nguyên quan điểm.

Quá trình này cho thấy một nỗ lực nghiêm túc trong việc tạo ra một văn bản pháp quy không chỉ đáp ứng yêu cầu quản lý mà còn có tính khả thi cao, hài hòa với hệ thống pháp luật chung và phù hợp với thực tiễn.

Hình: Vệ tinh SPOT 6 là một vệ tinh quan sát Trái Đất thương mại do Airbus Defence and Space sở hữu và vận hành, được phóng vào ngày 9 tháng 9 năm 2012. Nó là một phần của chòm sao vệ tinh SPOT 6 và SPOT 7, có khả năng cung cấp hình ảnh với độ phân giải 1,5 mét (toàn sắc) và 6 mét (đa phổ). Vệ tinh này được sử dụng cho nhiều mục đích như quốc phòng, nông nghiệp, giám sát môi trường.

3. Vượt qua thử thách: Những vấn đề gai góc và hướng giải quyết

Quá trình thẩm định của Bộ Tư pháp đã đặt ra nhiều vấn đề pháp lý phức tạp, đòi hỏi cơ quan soạn thảo phải giải trình và điều chỉnh một cách thuyết phục.

Vấn đề 1: Tính thống nhất với hệ thống pháp luật

Đây là thách thức lớn nhất, khi Bộ Tư pháp chỉ ra hàng loạt điểm có khả năng xung đột hoặc chồng chéo giữa dự thảo Nghị định với các luật hiện hành:

• Luật Tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật: Dự thảo ban đầu quy định việc áp dụng "tiêu chuẩn kỹ thuật" một cách bắt buộc, trong khi luật quy định tiêu chuẩn là tự nguyện áp dụng. Giải pháp: Cơ quan soạn thảo đã tiếp thu và rà soát, chỉnh lý lại toàn bộ các điều khoản liên quan để đảm bảo phù hợp.
• Luật Dữ liệu và Luật Giao dịch điện tử: Các quy định về xác nhận, xác thực dữ liệu, dữ liệu mở, và giá trị chứng cứ của dữ liệu điện tử trong dự thảo chưa hoàn toàn tương thích với các luật chuyên ngành mới được ban hành. Giải pháp: Dự thảo đã được chỉnh sửa theo hướng viện dẫn trực tiếp đến các quy định của luật chuyên ngành hoặc loại bỏ các điều khoản trùng lặp để đảm bảo tính đồng bộ.
• Luật Tần số vô tuyến điện: Dự thảo có quy định về việc không gây nhiễu có hại cho trạm thu, trong khi Luật Tần số vô tuyến điện đã có những quy định rất chi tiết về vấn đề này. Giải pháp: Cơ quan soạn thảo đã tiếp thu và loại bỏ điểm quy định chồng chéo này.

Vấn đề 2: Đảm bảo quốc phòng, an ninh

Trong quá trình xây dựng dự thảo nghị định và lấy ý kiến về việc quản lý dữ liệu viễn thám có độ phân giải cao và siêu cao, đặc biệt tại các khu vực nhạy cảm. Đơn vị soạn thảo cũng nhận được sự quan tâm của các đơn vị về việc công bố dữ liệu mở cũng cần cân bằng giữa yêu cầu phát triển và nghĩa vụ bảo vệ thông tin chiến lược.

Giải pháp: Cơ quan soạn thảo đã bổ sung các quy định chặt chẽ hơn. Cụ thể, việc trao đổi dữ liệu viễn thám với nước ngoài tại các khu vực trọng yếu về quốc phòng, an ninh phải được đánh giá tác động và có ý kiến của Bộ Công an, Bộ Quốc phòng. Các điều khoản về trách nhiệm của tổ chức, cá nhân cũng được bổ sung yêu cầu tuân thủ pháp luật về bảo vệ bí mật nhà nước.

Vấn đề 3: Phân cấp, phân quyền và nguồn lực

Bộ Tư pháp, dẫn ý kiến của Bộ Nội vụ và Bộ Tài chính, đã yêu cầu làm rõ việc phân cấp thẩm quyền cho phù hợp với các quy định mới (Nghị định số 136/2025/NĐ-CP) và đánh giá cụ thể về tác động nguồn lực tài chính, nhân lực.

Giải pháp: Các quy định về thẩm quyền phê duyệt kế hoạch xây dựng hạ tầng đã được rà soát, chỉnh sửa để đảm bảo thống nhất với chủ trương phân cấp, phân quyền. Về nguồn lực, cơ quan soạn thảo đã bổ sung đánh giá trong Tờ trình, khẳng định việc thi hành Nghị định sẽ không làm phát sinh thêm biên chế hay tăng chi ngân sách, mà sử dụng nguồn lực hiện có.

4. Những điểm mới đột phá: Tái định hình khung pháp lý viễn thám

So với Nghị định 03/2019, dự thảo Nghị định mới mang đến nhiều thay đổi mang tính cách mạng, thể hiện một tư duy quản lý hiện đại và cởi mở hơn.

Thứ nhất, hiện đại hóa khái niệm và mở rộng phạm vi điều chỉnh. Thay thế cụm từ "dữ liệu ảnh viễn thám" bằng "dữ liệu viễn thám" là thay đổi nền tảng, phản ánh đúng bản chất đa dạng của công nghệ và phù hợp với Luật Dữ liệu. Dù có lo ngại về việc mở rộng phạm vi, cơ quan soạn thảo đã giải trình rằng sự thay đổi này không làm phát sinh các hoạt động quản lý mới ngoài khuôn khổ Luật Đo đạc và bản đồ mà chỉ làm rõ bản chất của đối tượng quản lý.

Thứ hai, thể chế hóa việc phát triển kinh tế tư nhân và xã hội hóa. Lần đầu tiên, Nghị định tạo ra một hành lang pháp lý rõ ràng để khuyến khích các tổ chức, cá nhân, bao gồm cả khu vực tư nhân trong và ngoài nước, tham gia đầu tư xây dựng và vận hành hệ thống thu nhận dữ liệu viễn thám (Điều 12). Các quy định về tổ chức đại diện cung cấp dữ liệu nước ngoài (Điều 32) cũng góp phần hình thành một thị trường dịch vụ viễn thám cạnh tranh.

Thứ ba, xây dựng hệ sinh thái dữ liệu viễn thám đồng bộ. Dự thảo không chỉ quy định về Cơ sở dữ liệu viễn thám quốc gia mà còn lần đầu tiên công nhận và đưa vào quản lý "Cơ sở dữ liệu viễn thám chuyên ngành" của các bộ, ngành, địa phương (Điều 18). Quan trọng hơn, dự thảo đặt ra nguyên tắc và quy định về việc kết nối, chia sẻ giữa các cơ sở dữ liệu này với nhau và với cơ sở dữ liệu quốc gia (Điều 19), hướng tới mục tiêu "hoàn thành xây dựng, kết nối, chia sẻ đồng bộ cơ sở dữ liệu quốc gia, cơ sở dữ liệu các ngành" theo tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW.

Thứ tư, cụ thể hóa và thúc đẩy hoạt động ứng dụng. Thay vì một điều khoản liệt kê chung chung, dự thảo dành riêng Chương V để quy định chi tiết về "Ứng dụng viễn thám". Chương này không chỉ nêu các hoạt động ứng dụng cụ thể trong nông nghiệp, lâm nghiệp, quản lý tài nguyên, thiên tai mà còn đặt ra các quy định quản lý cho các hoạt động như "Quan trắc, giám sát bằng viễn thám" (Điều 34) và "Giám sát thiên tai bằng viễn thám" (Điều 35). Điều này tạo cơ sở pháp lý vững chắc để triển khai các ứng dụng trên quy mô lớn.

Thứ năm, ưu tiên cho khoa học công nghệ và hợp tác quốc tế. Dự thảo dành riêng một điều (Điều 7) để quy định các hoạt động khoa học công nghệ được ưu tiên, đặc biệt nhấn mạnh đến các công nghệ lõi như AI, học máy, dữ liệu lớn, và công nghệ chế tạo vệ tinh. Đồng thời, Điều 8 về Hợp tác quốc tế cũng lần đầu tiên được quy định một cách hệ thống, mở đường cho việc trao đổi dữ liệu, chuyển giao công nghệ và đào tạo nhân lực.

5. Hướng tới tương lai: Lộ trình hoàn thiện hệ thống pháp luật

Việc ban hành Nghị định thay thế Nghị định 03/2019 sẽ là một bước tiến lớn, nhưng đây mới chỉ là điểm khởi đầu trên hành trình hoàn thiện khung pháp lý cho một lĩnh vực công nghệ phát triển không ngừng.

Trước mắt, nhiệm vụ trọng tâm là hoàn thiện dự thảo Nghị định trên cơ sở tiếp thu đầy đủ các ý kiến thẩm định và góp ý, để trình Chính phủ xem xét ban hành trong thời gian sớm nhất. Bộ Tư pháp đã kết luận rằng dự thảo chỉ đủ điều kiện trình Chính phủ sau khi các nội dung góp ý được nghiên cứu, tiếp thu và giải trình đầy đủ.

Trong trung hạn, sau khi Nghị định được ban hành, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng các bộ, ngành liên quan cần khẩn trương xây dựng và ban hành các văn bản hướng dẫn dưới luật (Thông tư). Các quy định mang tính kỹ thuật chi tiết như quy trình xây dựng, vận hành, bảo trì hạ tầng; các mức độ xử lý dữ liệu; quy chuẩn kỹ thuật cho sản phẩm viễn thám... cần được cụ thể hóa để Nghị định thực sự đi vào cuộc sống.

Về dài hạn, với tầm quan trọng chiến lược ngày càng tăng của công nghệ vũ trụ và viễn thám, Cục Viễn thám quốc gia – Cơ quan tham mưu trong quản lý nhà nước về viễn thám đã đề xuất đưa vào chương trình xây dựng văn bản quy phạm pháp luật giai đoạn 2025-2030 Luật Viễn thám. Một văn bản luật sẽ tạo ra một khung pháp lý ổn định, toàn diện, bao quát cả những khía cạnh mà Nghị định chưa thể chạm tới như hoạt động phóng vệ tinh, quản lý vật thể không gian, trách nhiệm pháp lý trong không gian, giảm thiểu rác vũ trụ, và các hoạt động thương mại hóa không gian khác.

Hành trình xây dựng dự thảo Nghị định mới về hoạt động viễn thám đã cho thấy sự nỗ lực của các cơ quan quản lý trong việc bắt kịp xu thế công nghệ, hài hòa hóa pháp luật và mở ra không gian phát triển mới. Khi được ban hành, văn bản này được kỳ vọng sẽ trở thành đòn bẩy mạnh mẽ, giúp Việt Nam khai thác hiệu quả "tầm nhìn từ không gian" để phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong kỷ nguyên số.