Nâng tầm công nghệ viễn thám Việt Nam: Vai trò hợp tác quốc tế và Phi dự án hợp tác Việt Nam - Italia trong giám sát môi trường và ứng phó biến đổi khí hậuTrong bối cảnh biến đổi khí hậu (BĐKH) đang diễn ra ngày càng gay gắt và phức tạp, đặt ra những thách thức nghiêm trọng đối với an ninh môi trường và phát triển bền vững của Việt Nam, việc chủ động nắm bắt, phân tích và dự báo thông tin trở thành yêu cầu cấp thiết. Công nghệ viễn thám, với khả năng cung cấp dữ liệu bao quát, khách quan và cập nhật, đã và đang khẳng định vai trò không thể thay thế.Đáp ứng yêu cầu này, Phi dự án “Thiết lập và triển khai hệ thống thông tin địa lý về tính dễ tổn thương do biến đổi khí hậu, đánh giá rủi ro và giám sát môi trường cho Việt Nam dựa trên công nghệ viễn thám”, được Bộ Nông nghiệp và Môi trường giao Cục Viễn thám quốc gia chủ trì thực hiện. Không chỉ là một dự án hỗ trợ kỹ thuật, đây là một bước tiến chiến lược, thể hiện sự tăng cường hợp tác quốc tế sâu rộng giữa Việt Nam và Italia, nhằm huy động nguồn lực, tiếp nhận chuyển giao công nghệ tiên tiến, nâng cao năng lực cơ sở vật chất và con người, trực tiếp phục vụ các nhiệm vụ chuyên môn trọng yếu của ngành.1. Bối cảnh và sự cần thiết triển khai Phi dự ánChiến lược phát triển viễn thám quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2040, đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 149/QĐ-TTg, đặt ra mục tiêu rõ ràng: đẩy mạnh ứng dụng viễn thám trong mọi lĩnh vực kinh tế - xã hội, đặc biệt là quản lý tài nguyên và giám sát môi trường.Trong nhiều năm, Việt Nam đã đạt được những thành tựu quan trọng với việc vận hành các hệ thống vệ tinh quang học, tiêu biểu là VNREDSat-1 và hệ thống thu nhận dữ liệu SPOT 6/7. Các hệ thống này đã cung cấp nguồn dữ liệu quý giá, phục vụ hiệu quả cho công tác lập bản đồ, giám sát tài nguyên. Tuy nhiên, công nghệ quang học có một hạn chế cố hữu: đó là sự phụ thuộc vào điều kiện thời tiết. Tại một quốc gia nhiệt đới, có mây che phủ thường xuyên như Việt Nam, việc thu nhận dữ liệu quang học thường xuyên bị gián đoạn, đặc biệt là trong các tình huống khẩn cấp như giám sát bão, lũ lụt, hay trượt lở đất, vốn xảy ra trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt.Chúng ta có thể "thấy" khi trời quang mây tạnh, nhưng chúng ta cần "thấu" hiểu các diễn biến ngay cả khi bị mây mù che phủ. Đây chính là lúc công nghệ viễn thám Radar (SAR - Synthetic Aperture Radar) thể hiện ưu thế vượt trội. Là công nghệ viễn thám chủ động, sóng radar có khả năng xuyên qua mây, mưa, sương mù và hoạt động bất kể ngày đêm. Điều này cho phép chúng ta giám sát liên tục, đảm bảo tính thời điểm của dữ liệu, một yếu tố sống còn trong công tác phòng chống thiên tai và giám sát an ninh.Phi dự án này ra đời chính là để giải quyết bài toán đó. Bằng việc tiếp nhận và làm chủ công nghệ viễn thám radar tiên tiến của Italia, cụ thể là chùm vệ tinh COSMO-SkyMed , Việt Nam có thể bổ sung "đôi mắt" radar, kết hợp cùng "đôi mắt" quang học hiện có, tạo nên một hệ thống giám sát gần như hoàn hảo, chủ động trong mọi tình huống.2. Hợp tác quốc tế và Huy động nguồn lực: Nền tảng cho bước nhảy vọtThành công của Phi dự án trước hết đến từ sự hợp tác quốc tế chặt chẽ và hiệu quả trong việc huy động nguồn lực. Đây là kết quả trực tiếp của Biên bản ghi nhớ (MOU) về “Hợp tác trong lĩnh vực đánh giá rủi ro thiên tai, thích ứng và giảm thiểu thiệt hại do biến đổi khí hậu” ký giữa Bộ Nông nghiệp và Môi trường Việt Nam (trước đây là Bộ Tài nguyên và Môi trường) và Bộ Môi trường và An ninh năng lượng Italia (MASE).Phi dự án có tổng mức đầu tư lớn, với nguồn vốn viện trợ không hoàn lại từ Chính phủ Italia lên đến 3 triệu EUR và vốn đối ứng từ phía Việt Nam là 11.019.000.000 đồng. Việc huy động thành công nguồn lực tài chính quan trọng này không chỉ thể hiện sự tin tưởng của đối tác Italia vào năng lực của Việt Nam mà còn cho thấy sự chủ động của Chính phủ trong việc đa dạng hóa nguồn lực phát triển khoa học công nghệ.Bộ Nông nghiệp và Môi trường, với tư cách là cơ quan chủ quản, đã giao Cục Viễn thám quốc gia là Chủ Phi dự án. Điều này khẳng định vai trò trung tâm và năng lực thực tiễn của Cục trong việc tiếp nhận, quản lý và triển khai các dự án công nghệ cao, phức tạp, có yếu tố quốc tế. Kinh nghiệm của Cục trong việc vận hành các dự án ODA trước đây là sự bảo chứng vững chắc cho khả năng đáp ứng các điều kiện ràng buộc và triển khai dự án thành công, minh bạch về tài chính và tuân thủ pháp luật Việt Nam.3. Tăng cường năng lực cơ sở vật chất: Thiết lập Hệ thống GIC hiện đạiTrọng tâm của Phi dự án là việc đầu tư, nâng cấp và tăng cường năng lực cơ sở vật chất cho Cục Viễn thám quốc gia, đưa hệ thống hạ tầng kỹ thuật tiệm cận với các tiêu chuẩn tiên tiến trên thế giới. Điểm nhấn cốt lõi là việc thiết lập và triển khai một Hệ thống Thông tin Địa lý (Geo-Information System - GIC) toàn diện.Hệ thống GIC này không chỉ là một phần cứng hay phần mềm đơn lẻ, mà là một kiến trúc tích hợp, bao gồm hai thành phần chính:Một là, Thiết bị đầu cuối thương mại COSMO-SkyMed (CUT): Đây là "cổng vào" , cho phép Cục Viễn thám quốc gia có khả năng lập kế hoạch, thu nhận trực tiếp, xử lý và tạo ra các sản phẩm viễn thám từ dữ liệu radar của chùm vệ tinh COSMO-SkyMed. Hệ thống CUT này sẽ được tích hợp vào một trong hai hệ thống ăng-ten hiện đại mà Cục đang vận hành : hoặc là hệ thống ăng-ten 5.4m hiện có , hoặc là hệ thống ăng-ten VISION 550 mới (thuộc dự án KOMPSAT-3A). Quyết định này cho thấy một tư duy đầu tư hiệu quả, tận dụng và nâng cấp hạ tầng sẵn có thay vì xây dựng mới tốn kém, đảm bảo tính kế thừa và tối ưu hóa nguồn lực.Hai là, Trung tâm Ứng dụng (Application Center): Đây là "bộ não" của hệ thống, nơi dữ liệu thô được chuyển hóa thành các sản phẩm thông tin giá trị gia tăng. Trung tâm này được trang bị các nền tảng phần mềm chuyên dụng, mạnh mẽ do phía Italia chuyển giao, bao gồm:Nền tảng AWARE: Chuyên dụng cho việc giám sát cơ sở hạ tầng, đặc biệt là phân tích biến dạng và sụt lún mặt đất.Nền tảng MapCY: Phục vụ lập bản đồ và giám sát các vấn đề như lũ lụt, sử dụng đất, phá rừng, quản lý nước và các tình huống khẩn cấp, thảm họa.Nền tảng SEonSE: Cung cấp các dịch vụ giám sát hàng hải, phát hiện tàu và phát hiện tràn dầu.Việc trang bị đồng bộ cả "cổng vào" (CUT) và "bộ não" (Application Center) đảm bảo một chu trình khép kín, giúp Việt Nam không chỉ thu được dữ liệu mà còn thực sự làm chủ được quy trình xử lý, phân tích và tạo ra sản phẩm cuối cùng.4. Chuyển giao công nghệ và Nâng cao năng lực cán bộ: Một trong những giá trị bền vững và khác biệt nhất của Phi dự án chính là sự đầu tư toàn diện vào yếu tố con người. Công nghệ dù hiện đại đến đâu cũng sẽ trở nên vô nghĩa nếu không có đội ngũ chuyên gia đủ năng lực để vận hành và khai thác. Nhận thức rõ điều này, Phi dự án đã thiết kế một chương trình chuyển giao kiến thức và nâng cao năng lực (capacity building) bài bản, sâu rộng.Chương trình này vượt xa các khóa đào tạo thông thường, thể hiện rõ triết lý "trao cả cần câu và dạy cách câu":Đào tạo chuyên sâu và toàn diện (Training): Các chuyên gia Italia sẽ thực hiện các khóa đào tạo ngay tại Việt Nam, bám sát quá trình cài đặt và vận hành hệ thống GIC. Nội dung đào tạo bao phủ toàn bộ chu trình, từ lý thuyết cơ bản đến ứng dụng thực hành:Đào tạo vận hành (Operation): Giúp cán bộ Cục Viễn thám quốc gia vận hành hệ thống COSMO-SkyMed CUT một cách chính xác.Đào tạo lý thuyết (Principles): Cung cấp các nguyên lý cơ bản về viễn thám quang học và đặc biệt là viễn thám SAR, giúp hiểu rõ bản chất dữ liệu.Đào tạo ứng dụng (Application): Hướng dẫn sử dụng thành thạo các nền tảng AWARE, MapCY, SEonSE để tạo ra các sản phẩm giá trị gia tăng.Đào tạo bảo trì (Maintenance): Xây dựng một nhóm nòng cốt có khả năng thực hiện bảo trì phòng ngừa và khắc phục các sự cố cơ bản, đảm bảo hệ thống hoạt động ổn định, bền bỉ.Hỗ trợ kỹ thuật vận hành tại chỗ (On-site Support): Đây là một cam kết đặc biệt giá trị từ Phi dự án. Các chuyên gia Italia sẽ cung cấp dịch vụ hỗ trợ kỹ thuật vận hành ngay tại chỗ (On-site) trong thời gian lên đến 26 tháng, tính từ khi hệ thống bắt đầu hoạt động. Điều này có ý nghĩa vô cùng to lớn, đảm bảo rằng mọi vướng mắc kỹ thuật trong giai đoạn vận hành đầu tiên đều được giải quyết tức thời. Quá trình "cầm tay chỉ việc" kéo dài này giúp đội ngũ cán bộ Việt Nam từ chỗ "được đào tạo" (trained) trở thành "thành thạo" (mastered), tự tin làm chủ hoàn toàn công nghệ.5. Triển khai nhiệm vụ chuyên môn và Chuyển giao sản phẩm: Công nghệ phụng sự thực tiễnMục tiêu cuối cùng của Phi dự án không phải là công nghệ, mà là dùng công nghệ đó để giải quyết các bài toán thực tiễn của Việt Nam. Vai trò của viễn thám được thể hiện rõ nét nhất qua việc triển khai 03 dự án thử nghiệm (pilot project) tại các "điểm nóng" về môi trường và BĐKH, đây cũng chính là quá trình "chuyển giao sản phẩm" cụ thể.Các dự án thử nghiệm này được lựa chọn kỹ lưỡng, bám sát các vấn đề đang gây bức xúc và thiệt hại lớn về kinh tế - xã hội, đồng thời cũng là những lĩnh vực mà công nghệ viễn thám radar có thể phát huy tối đa hiệu quả.a. Quan trắc Sụt lún ở khu vực Thành phố Hồ Chí Minh:Nhiệm vụ chuyên môn: TP. Hồ Chí Minh đang đối mặt với thách thức kép từ BĐKH và các hoạt động của con người, đặc biệt là tình trạng khai thác nước ngầm quá mức, dẫn đến sụt lún nghiêm trọng. Nhiệm vụ đặt ra là phải quan trắc được hiện tượng này trên diện rộng và liên tục.Chuyển giao công nghệ & sản phẩm: Phi dự án sẽ áp dụng kỹ thuật giao thoa radar (PSInSAR) – một kỹ thuật tiên tiến sử dụng dữ liệu ảnh radar COSMO-SkyMed. Các sản phẩm được chuyển giao bao gồm các báo cáo phân tích xu thế sụt lún , và quan trọng nhất là "Bản đồ sụt lún mặt đất". Đây là những sản phẩm thông tin vô giá, phục vụ trực tiếp cho công tác quy hoạch đô thị, quản lý khai thác nước ngầm và cảnh báo rủi ro cho cơ sở hạ tầng tại địa phương hưởng lợi trực tiếp là TP. Hồ Chí Minh.b. Giám sát xâm nhập mặn ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL):Nhiệm vụ chuyên môn: ĐBSCL, vựa lúa của cả nước, đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi hạn hán và xâm nhập mặn. Việc giám sát diễn biến ranh giới mặn theo thời gian thực, đặc biệt là trong mùa khô, là nhiệm vụ cấp bách để bảo vệ sản xuất nông nghiệp.Chuyển giao công nghệ & sản phẩm: Công nghệ radar sẽ giúp giám sát độ ẩm và các đặc tính bề mặt liên quan đến xâm nhập mặn, bất chấp điều kiện thời tiết. Các sản phẩm chuyển giao là "Bình đồ ảnh vệ tinh" và các "Bản đồ chuyên đề" về xâm nhập mặn , "Báo cáo thuyết minh" và cơ sở dữ liệu về diễn biến xâm nhập mặn. Các sản phẩm này sẽ hỗ trợ đắc lực cho các cơ quan quản lý và các địa phương ĐBSCL trong việc điều tiết nước, bố trí mùa vụ và xây dựng các giải pháp thích ứng.c. Giám sát hệ thống sinh thái Đất ngập nước ở khu vực Quảng Ninh - Hải Phòng:Nhiệm vụ chuyên môn: Các khu vực đất ngập nước ven biển, đặc biệt là tại Quảng Ninh - Hải Phòng, có giá trị đa dạng sinh học và vai trò "lá chắn" ven biển cực kỳ quan trọng. Tuy nhiên, chúng đang chịu áp lực lớn từ phát triển kinh tế và BĐKH. Nhiệm vụ là phải theo dõi, phân loại và đánh giá sự biến động của các hệ sinh thái này.Chuyển giao công nghệ & sản phẩm: Phi dự án sẽ sử dụng dữ liệu viễn thám để xây dựng cơ sở dữ liệu về hệ sinh thái đất ngập nước. Các sản phẩm chuyển giao bao gồm "Bản đồ hiện trạng hệ sinh thái đất ngập nước", "Bản đồ biến động" và các báo cáo phân tích. Đây là cơ sở khoa học quan trọng cho Cục Bảo tồn thiên nhiên và Đa dạng sinh học cũng như các địa phương trong công tác bảo tồn, phục hồi hệ sinh thái và quy hoạch phát triển bền vững vùng ven biển.6. Kết luận: Một bước tiến chiến lược, đa lợi íchPhi dự án “Thiết lập và triển khai hệ thống thông tin địa lý về tính dễ tổn thương do biến đổi khí hậu, đánh giá rủi ro và giám sát môi trường cho Việt Nam dựa trên công nghệ viễn thám” không chỉ đơn thuần là một dự án viện trợ kỹ thuật. Đây là một mô hình hợp tác quốc tế toàn diện, mang lại lợi ích trên cả năm phương diện chiến lược mà Lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường và Cục Viễn thám quốc gia đã đặt ra.Thứ nhất, nó trực tiếp nâng cao vai trò của viễn thám trong triển khai các nhiệm vụ chuyên môn, giải quyết các bài toán "nóng" của đất nước thông qua 03 dự án thử nghiệm. Thứ hai, nó tạo ra một bước nhảy vọt về năng lực cơ sở vật chất với hệ thống GIC hiện đại, đưa Cục Viễn thám quốc gia vào nhóm các cơ quan làm chủ công nghệ radar tiên tiến trong khu vực. Thứ ba, nó là minh chứng sống động cho năng lực hợp tác quốc tế hiệu quả, làm sâu sắc thêm mối quan hệ đối tác chiến lược Việt Nam - Italia. Thứ tư, nó là một điển hình về huy động các nguồn lực phát triển viễn thám, kết hợp hiệu quả viện trợ quốc tế và vốn đối ứng trong nước. Thứ năm, và quan trọng nhất, nó đầu tư vào tài sản quý giá nhất là con người, thông qua chương trình đào tạo và chuyển giao công nghệ sâu rộng, đảm bảo sự phát triển bền vững trong tương lai.Với việc triển khai Phi dự án này, Cục Viễn thám quốc gia, dưới sự chỉ đạo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, một lần nữa khẳng định vị thế là đơn vị đầu ngành, đi tiên phong trong việc tiếp nhận và làm chủ các công nghệ viễn thám tiên tiến nhất, chủ động cung cấp thông tin chính xác, kịp thời, phụng sự đắc lực cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội bền vững và bảo vệ Tổ quốc.